به سوی پایداری در توسعه

چند هفته اخیر، در کنار مشغله‌های مرسوم و جاری، با جمعی از دوستانمان در «دیده بان ارزیابی محیط زیستی ایران» پیگیر اثرگذاری بر برنامه هفتم توسعه از منظر موضوع مهم و کلیدی «ارزیابی اثرات محیط زیستی» بودیم. سی و یکم خرداد در مرکز پژوهشهای مجلس، گفتگوی مفصلی با کارشناسان و مدیران گروه محیط زیست داشتیم و امروز هفتم تیر هم در آخرین تلاش، با خانم سمیه رفیعی، نماینده مجلس و رئیس فراکسیون محیط زیست جلسه داشتیم که شاید بتوانیم برای پنج سال آینده قدری فضای فعالیت اصلاح گرانه برای بهبود نظام ارزیابی محیط زیستی در ایران را هموارتر کنیم.

متاسفانه روند تصویب برنامه هفتم روند خوب و قابل دفاعی نبود و حداقل در حوزه ای که با دوستانمان به آن اشراف نسبی داریم، یعنی حوزه ارزیابی اثرات محیط زیستی، مواد پیشنهادی بسیار مخرب، غیرکارشناسی و زیان آفرین برای محیط زیست کشور است. متاسفانه مسائل غیرکارشناسی اثر بزرگی بر تصویب این زیرساختهای قانونی مهم دارند و تلاشهای ما هم ممکن است نهایتا نتواند به سرمنزل مقصود برسد.

با این حال، از منظر مسئولیت اجتماعی فردی حس کردیم که باید در این مدت فعال باشیم و هرچه در توان داریم به سهم خودمان برای اثرگذاری بر این موضوع ایفا کنیم. استقلال تیم ما و ذی نفع نبودن مستقیم در ارتباط با بهبود نظام ارزیابی اثرات محیط زیستی در ایران، از نقاط قوت تیم دوست داشتنی مان است که به ما اجازه می دهد فقط متمرکز بر «مصالح کشور و محیط زیست کشور» باشیم. متاسفانه بسیاری از بازیگران امروز این عرصه که این روزها هم در راهروهای مجلس پیدایشان می شود، نفع مستقیم سازمانی و شخصی از شرایط دارند و این به زیان مصالح کشور خواهد بود. از سوی دیگر، در حوزه محیط زیست نیاز به ورود و کنشگری موثرتر افرادی داریم که از منظر مدیریتی و سیاستی به قضایا نگاه کنند که واقعا نایاب هستند و من به جز «دیده بان ارزیابی محیط زیستی» هیچ نهاد فعال دیگری در این عرصه با این مشخصات نمی شناسم. ما چاره ای نداریم که محیط زیست را به عنوان یک مساله مدیریتی، سیاستی، و بین بخشی تحلیل کنیم و در محاسباتمان لحاظ کنیم وگرنه راه به جایی نخواهیم برد...

امروز در دانشگاه شریف و به دعوت «گروه دوستداران محیط زیست» یک ارائه برای دانشجویان و علاقه مندان توسعه پایدار و محیط زیست داشتم. گروه دوستداران محیط زیست دانشگاه شریف، یادآور سالها تلاش و تکاپوی خالصانه من و جمعی از دوستانم بود که توانستیم در سال 89 اولین گروه دانشجویی دوستدار محیط زیست را در دانشگاه شریف پایه گذاری کنیم. امروز دوباره در جمع بچه های این گروه که البته دیگر کمتر کسی را در میان آنها می شناسم و همگی بچه های نسل جدید هستند، حاضر شدم تا راجع به توسعه پایدار و جایگاه فعالین محیط زیست در زمین بازی توسعه پایدار صحبت کنم.

مهمترین حرف این جلسه این بود که محیط زیستی ها اگر تغییر رویکرد ندهند و از فضای احساسی و غیر علمی فاصله نگیرند، نمی توانند در تحقق خواسته هایشان چندان موثر باشند و دامنه اثرات اجتماعی شان محدود خواهد ماند. در این ارائه، با مرور مثالهایی از تجارب متفاوت فعالیت های محیط زیستی در سالیان گذشته در کشور، سعی کردم برخی گره های کار فعالین محیط زیستی و به ویژه دور بودن آنها از فضای برنامه ریزی و طراحی و ارزیابی(و در عوض متمرکز بودن بر فضای اقدام مبتنی بر احساسات) را تشریح کنم و البته در پایان جلسه هم تاکید کردم که این احساسات پاک، یک گوهر ارزشمند است که باید قدر آن را خیلی خیلی بدانید و حفظش کنید، اما به آن بسنده نکنید و خودتان را به سلاح دانش، برنامه ریزی و ارزیابی مجهز کنید تا بتوانید کاری کنید کارستان.

مدتی است سه شنبه ها صبح، و از طرف پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف در جلسات منظمی شرکت می کنم که در سازمان حفاظت محیط زیست برگزار می شود. جلساتی که رئیس و معاونین سازمان در آن هستند و البته مسئولین کارگروه های مختلف محیط زیستی در ستاد ملی اقتصاد مقاومتی. از آب گرفته تا فرونشست زمین و آلودگی هوا. فصل پاییز، مشغله های زیادی داشتم، اما همراه شدن در این جلسات(که احتمالا مرتبط با یک پروژه مشاوره ای در حوزه سیاستگذاری محیط زیست برای سازمان حفاظت از محیط زیست شود)، برای من از این نظر که کمی با فضای سیاستگذاری محیط زیست و مدل فکری آدمهای اصلی آن آشنا شوم.

سیاستگذاری محیط زیست در ایران، متاسفانه، بسیار آشفته و البته غیر مقتدرانه است. بخشی کردن مسائل حوزه محیط زیست و سپردن مسئولیت ها به سازمان هایی که اختیارات، اقتدار یا اراده لازم برای حل آن مسائل را ندارند و بعضا با تضاد منافع زیادی دست و پنجه نرم می کنند، باعث شده که عملا ما سالها نظاره گر بسیاری از مسائل و چالش های جدی حوزه محیط زیست کشور باشیم و علی رغم وجود کارگروه ها و شوراهای زیاد هم اتفاق خاصی برایش نیافتد. متاسفانه این وضعیت بدخیم، سبب شده که اعتبار سازمان محیط زیست هم در نزد دستگاه های دیگر دولتی، پایین آمده و آنها بدانند حتی اگر نص قانون، تکالیف و اختیاراتی را به سازمان داده باشد، اما تقریبا همیشه می توان اگر لازم باشد آن حرف را نادیده گرفت و یا راهی برای دور زدن و جریمه نشدن آن موضوع پیدا کرد.

متاسفانه کنشگران حوزه محیط زیست، آنچنان به مسائل حوزه سیاستگذاری محیط زیست متوجه نبوده اند و شاید بیشتر ترجیح می داده اند که در فضای کنش گری و دست و پنجه نرم کردن با پویش ها و کارزارها و اتفاقات خرد، باقی بمانند. آنها هم که گاه به سراغ حوزه سیاستگذاری رفته اند، بدون درک زمین بازی این حیطه، خیلی زود خود را دچار چالش جدی با سیستم کرده اند یا اینکه به این نتیجه اشتباه رسیده اند که هیچ کاری نمی شود کرد! فهم دقیق بازیگران سیستم سیاستگذاری و منافع و انتظارات آنها، شاید اولین گام در مواجهه درست با این حوزه است. یک پروژه سیاستی مطالعاتی از سوی سازمان به پژوهشکده ممکن است در آینده واگذار شود و از ما خواسته شود که کمک کنیم که فصل محیط زیست برنامه بعدی توسعه بهتر نوشته شود و از سوی دیگر، گره های اساسی که مانع نقش آفرینی مناسب سازمان در مسائل محیط زیستی می شود، شناسایی گردد. نمی دانم چقدر محدودیت های زمانی این دوران اجازه می دهد که در آن پروژه(در صورت به سرانجام رسیدن)، نقش ایفا کنم؛ ولی امیدوارم که پیدا شوند افرادی از دغدغه مندان محیط زیست کشور که با نگاهی خردمندانه و البته دغدغه مندانه، و توام با صبوری و درک بالا، کمک کنند تا سیاستگذاری محیط زیست در کشور، وارد دوران جدیدی و موثرتری شود.

امروز در نهمین جلسه از نشست های «توسعه پایدار برای ایران»، یک موضوع چالشی با حضور جمع خوبی از فعالین محیط زیست به بحث گذاشته شد. جلسه «نگاهی انتقادی به پویش سه شنبه های بدون خودرو» با حضور حامیان و منتقدان این پویش برگزار شد. این رویداد که به نوعی ابتکار در برگزاری جلسات مرتبط با پویش‌های مردمی بود و احتمالا اولین و تنها رویداد انتقادی است که در رابطه با این پویش پر سر و صدا و مشهور برگزار شده است، حاوی بحث های خیلی خوبی بود که یک جلسه یادگیری تمام عیار برای فعالین اجتماعی می توانست باشد.

من در این جلسه به عنوان یکی از 4 سخنران منتقد صحبت کردم و سعی کردم از این بگویم که اگرچه عنوان پویش زیباست و هدفش ارزشمند، اما این پویش در طراحی و اجرا دارای مسائلی جدی است که سبب می شود به اهداف خود دست پیدا نکند و در عین حال سبب سرخوردگی فعالین محیط زیست و فعالین اجتماعی شود. در واقع من فکر می کنم این پویش بیش از آنکه بر اصول و مبانی درست و علمی بنا شده باشد، بر «احساسات» پایه گذاری شده و تهران 1397 زمان مناسبی برای اجرای آن نبوده است. در واقع یک مسئله شناسی درست درباره چالش‌های محیط زیستی و اجتماعی کشور، حتما به ما نشان می دهد مسائل اولویت دار تر دیگری وجود دارند که باید پرچم دار پویش های محیط زیستی کشور باشند که تلاش برای تحقق شان، باعث سرخوردگی هم نمی شود. 

تغییر رفتار مردم عادی و پیوستن آنها به این پویش و تحریم خودرو در سه شنبه ها و روزهای دیگر هفته، نیازمند مقدماتی است که طراحان و مجریان این پویش بدون در نظر گرفتن آنها، تلاش دارند با صرف «آگاه سازی» انتظار تغییر رفتار از مردم داشته باشند! آنهم مقدماتی که بخش بزرگی از آن هم از جنس زیرساخت است و خارج از کنترل و اختیار مردم.

من تلاش کردم در صحبت‌هایم این را بگویم که «سه شنبه های بدون خودرو» میوه شیرین و جذابی است. اما میوه یک درخت است که ابتدا باید درختش را بکاریم. درخت مسئولیت اجتماعی. درخت گذشتن از منافع فردی به خاطر منافع جمعی. ما باید روی ریشه های این درخت کار کنیم و چه بهتر بود که این 4 سال را روی این ریشه ها کار می کردیم تا بعد بتوان امید داشت در بلند مدت، میوه هایی همچون «سه شنبه های بدون خودرو» از آن برداشت می کردیم.

یازدهم بهمن به دعوت جمعیت دانشجویی امام علی (ع)، و به همراه دوست عزیزمان آقای دکتر درودیان در نشستی حضور پیدا کردم که عنوانش "تخریب محیط زیست، بسترساز آسیب های اجتماعی" بود. عنوان صحبت های من در این نشست، "پیامدهای فرهنگی اجتماعی تخریب محیط زیست بر جوامع بومی و مولد" بود.

ارائه را متمرکز بر عکس و فیلم گذاشتم و سعی کردم پیوستگی فرهنگ، سبک زندگی، زیست سالم از نظر روانی، طبیعت و اقتصاد محلی را با یکدیگر تببین کنم. بحث اصلی این بود که جوامع بومی و مولد ما در طول هزاران سال یادگرفته اند که با طبیعت به یک تعادل و هارمونی و پیوند عمیق برسند و تخریب این محیط زیست به ویژه به دست عوامل انسان ساخت نظیر سدها و پروژه های عمرانی، به کل آن تعادل و هارمونی را به هم می زند. مرد روستایی اورامان خوب می داند که از دل این کوه های سنگی و خشن چطور یک معیشت پایدار ایجاد کند، اما اگر او مجبور شد به واسطه آبگیری یک سد، خانه و کاشانه اش را به شهر منتقل کند، در حاشیه شهرها چیزی بلد نیست و مجبور است در یک زندگی به مراتب نازل تر از نظر کیفیت و شان اجتماعی، به مشاغل کاذب یا کارگری تن دهد.

در واقع بسیاری از آسیبهای اجتماعی شهرهای بزرگ که به ویژه در شهرک های حاشیه ای آن نمود و بروز پیدا می کند، پیامد این تغییر فرم زندگی و پاشیده شدن شیرازه بنایی است که جایگزینی برایش وجود ندارد.

در صحبت ها بر این تاکید کردم که وظیفه بزرگ ما و دغدغه مندان اجتماعی و محیط زیستی، حفاظت و تقویت کردن جوامع کوچک و روستاهای کوچک است. اینها بهترین نمونه های اقتصاد مقاومتی(RESILIENT ECONOMY) هستند و اگر از بین بروند، ساختن دوباره شان کار بسیار دشواری است. گفتم که ما در پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه شریف در حال مطالعه مدلهای توسعه محلی هستیم و می دانیم که ساختن چنین مدل های پایدار و مناسب از جوامع کوچک توانمند چقدر سخت است و این همه پروژه و مطالعه و بودجه دولتی و بین المللی چه میزان کم اثر بوده اند. پس لازم است قدر داشته ها را بدانیم و این جوامع توانمند را تبدیل به جوامع آسیب پذیر نکنیم.