به سوی پایداری در توسعه

بهار امسال، دوازدهمین جشنواره ملی فن آفرینی شیخ بهایی در اصفهان برگزار شد. جشنواره شیخ بهایی حالا جای خود را در رویدادهای حوزه کارآفرینی و نوآوری کشور کاملا باز کرده است و سال به سال اعتبار بیشتری برای خود دست و پا می کند.

امسال، برای اولین بار مسیر جدیدی در جشنواره باز شد و آن اینکه در یک بخش جنبی جشنواره، طرح های دریافتی از منظر شاخص های توسعه پایدار نیز مورد ارزیابی قرار گرفتند. در واقع پیش از این، در این جشنواره به مانند روال جشنواره های مشابه، طرح ها فقط از منظر اقتصادی و فنی مورد ارزیابی و داوری قرار می گرفتند. اما امسال، پیامدهای محیط زیستی و اجتماعی این طرح ها نیز مورد قضاوت داوران قرار گرفت.

من این افتخار را داشتم که طراحی مدل ارزیابی توسعه پایدار این جشنواره را بر عهده داشته باشم و در واقع چک لیست مورد استفاده توسط هیئت داوران را طراحی نمایم. البته قرار بود خودم هم در روز داوری حضور داشته باشم که به علت یک گرفتاری شخصی، از حضور در جشنواره باز ماندم. چک لیست طراحی شده، به نظرم خوب و کارآمد از کار در آمد و هم نمره مثبت داشت و هم نمره منفی و علاوه بر ابعاد محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی، بعد جدیدی را نیز به محورهای پایداری تحت عنوان «مسائل بنیادین و راهبردی» اضافه کرده بود. 

از جهت اینکه بازگو کردن این ابعاد در این وبلاگ ممکن است بر داوری طرح ها در سال آینده اثرگذار باشد، فعلا از بیان جزیئات این مدل ارزیابی در وبلاگ خودداری می کنم. اما فکر می کنم این راه جدید در جشنواره شیخ بهایی، می تواند الگویی برای جشنواره های مشابه در کشور باشد. حتی اگر طرح های ارسالی توجه کمی به ابعاد گفته شده داشته باشند، اما وارد کردن این ابعاد در داوری، می تواند جنبه آموزشی و ترویجی بسیار خوبی برای توجه به شاخص های توسعه پایدار و مسئولیت اجتماعی در طراحی مدل های کسب و کار و پرورش ایده برای شرکت کنندگان داشته باشد. امیدوارم که این رویه، در سالهای آتی جشنواره با قوت بیشتری ادامه پیدا کند و در رویدادهای مشابه کشوری نیز شاهد استفاده از آن باشیم.

دوست عزیزم، دکتر شوان صدر قاضی، که ضمن سخنرانی راجع به نوآوری اجتماعی، در هیئت داوری نیز حضور داشت.

سفر استانی دیگری از رئیس جمهور در راه است. این بار به کرمان. و این بار هم پر از نگرانی برای دل مشغولان توسعه پایدار این سرزمین. اساسا سفرهای استانی ریاست جمهوری(فرقی نمی کند؛ هر کس که باشد-احمدی نژاد، خاتمی یا روحانی) «ماهیتا» برای پایداری این سر زمین، نگران کننده است. سفرهای استانی همراه است با تصمیمات پر سر و صدا، تصمیماتی که اگر خلق الساعه و عجولانه هم نباشند، اغلب وزنه اقتصادی و عدد و رقمی و نمایشی شان آنقدر زیاد است که امیدی باقی نمی گذارد که ملاحظات زیست محیطی یا اجتماعی مناسبی برای آن صورت گرفته باشد. تصمیماتی غالبا اقتصادی که جبنه های توسعه پایداری اش فدای شوی رسانه ای و سوت و جیغ های مردم درون ورزشگاه های استقبال کننده از رئیس جمهور می شود.

این بار، مار توسعه سازه ای، تغییر شکل داده و از سد سازی و عبارت هایی چون «بلندترین سد ایران» به وادی «انتقال آب» رفته و حالا رقابت است که کدام یک «طولانی ترین خط انتقال آب» را داشته باشند. بنری که به تصویر زیر در شهر کرمان نصب شده، آنقدر غم انگیز است که جز حیرانی چیزی باقی نمی گذارد. هیچ کدام از طراحان این بنر نپرسیدند از خود که «طولانی ترین» خط انتقال آب، نشانه ای خطرناک نیست؟ از یک راه «خیلی» غلط؟

خدا این سرزمین را از جهل مستدام نجات دهد؛ از مار توسعه سازه ای که رفته رفته به افعی ای لجام گسیخته تبدیل می شود و همه سرمایه های طبیعی و انسانی این کشور را با خود خواهد بلعید. دور نیست آینده ای که این خطوط انتقال آب، یکی یکی بسته یا منهدم شوند. اما نمی شود زودتر از آن موقع چاره اندیشید و جلوی اتلاف هزاران میلیارد تومان سرمایه و پیامدهای فاجعه بار زیست محیطی و اجتماعی مرتبط را گرفت؟

پی نوشت: در دو سال گذشته برای پروژه های مشاوره ای در حوزه معدن، سفرهای زیادی به کرمان داشتم. در مناطق مختلف آن، دسته دسته کارخانه های فولاد در حال احداث بود و نمی دانم چرا مقامات محلی نگران مسئله آب این کارخانه ها نبودند. کارخانه هایی که سَلَف هایشان، همین حالا هم مناطقی نظیر سیرجان و بردسیر را با بحران مواجه کرده اند.

همکاران ما در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف، از زمستان گذشته، وارد همکاری با ستاد احیای دریاچه ارومیه شده اند. به طور کلی، همکاری پژوهشکده با ستاد، در زمینه ورود نگاه اجتماعی به مدل احیای دریاچه ارومیه است. در واقع، ستاد احیای دریاچه ارومیه علی رغم گذشت چند سال از فعالیت آن، ماهیتی تقریبا فقط سازه ای و عمرانی دارد و به دنبال اجرای پروژه های عمرانی آبی برای کمک به احیای دریاچه است. رویکردی که به باور کارشناسان توسعه پایدار، هرگز ره به جایی نخواهد برد و جز اتلاف منابع کشور و حتی بدتر کردن اوضاع دریاچه و اکوسیستم های پیرامونی آن، پیامدی نخواهد داشت. خوشبختانه، بخشی از بدنه ستاد در این تجربه به این نتیجه رسیده اند که راه حل اساسی مسئله از راه اجتماعی گذر می کند و از این رو بود که پژوهشکده با امید پررنگ کردن جنبه اجتماعی در راه حل یابی برای مسئله دریاچه ارومیه، همکاری خود را با ستاد آغاز نمود.

من شخصا علاقه زیادی به درگیر شدن در اقدامات ستاد احیا داشتم؛ سال 90 بود که خیلی پیشتر از اینکه ستاد احیایی با ماهیت چند ذی نفعی تشکیل و فعال شود، ایده ایجاد چنین تشکیلاتی با حضور همه ذی نفعان دریاچه به ذهنم رسید و و نامه ای را تنظیم کردم و با همکاری یکی از دوستانم، امضای چهره های شاخص علمی محیط زیست و آب کشور و نیز تشکل های شناخته شده محیط زیستی را پای آن جمع کردیم و برای نهادهای مرتبط ارسال کردیم. اقدامی که بعدا منجر به تشکیل جلساتی برای اولین بار در بالاترین سطح سیاست گذاری مسئله دریاچه ارومیه و با حضور نمایندگانی از جامعه محیط زیست کشور شد و شاید بعدا ردپای این تجربه منجر به شکل گیری رویکرد چند ذی نفعی در ستاد احیا شد. البته ستاد احیای کنونی، متاسفانه همچنان وزن بالاتری از عمرانی ها و فنی ها در آن حضور دارند و جای محیط زیستی ها و جامعه شناسان در آن هنوز کوچک است.

خلاصه کلام اینکه من علی رغم این نگرش و علاقه قلبی، نتوانستم به علت مشغله زمانی در همکاری اخیر ستاد و پژوهشکده همراه شوم. اما در ابتدای همکاری پژوهشکده با ستاد در تعدادی از جلسات و هم اندیشی ها حضور داشتم. 

در یکی از همین جلسات بالادستی که شان تصمیم گیری هم داشت، در مورد تعیین تکلیف سدهای منطقه صحبت می شد و تصاویر و اطلاعاتی راجع به آنها ارائه می شد و نقطه نظرات بیان می شد. نکته ای که برایم خیلی جالب و دردناک بود پی بردن به این حقیقت بود که در این حوضه آبریز و در طول شاید دو دهه، انگاری هر کس که توانسته لابی کند رفته است و مجوز و ابلاغ ساخت یک سد را برای خود گرفته است. سدهایی که انگاری به ارتباط شان با پایین دست و بالادست و رابطه هیدرولیکی شان با بقیه حوضه توجهی نشده است. باور کردنی نبود که کلی سد 100 و 200 میلیارد تومانی (سدهای کوچک) در منطقه ساخته شده که معلوم نیست چرا و کسی هم نمی دانست توجیه شان چیست ؛ سد هایی که مثلا در فاصله کمتری از آنها سد دیگری ساخته شده که کاملا توجیه این یکی را از بین می برد. سدهایی که خیلی هایشان باید از مدار خارج شوند و یا دستور توقف ساخت با وجود چند صد میلیارد تومان هزینه بایستی صادر شود.

در تمام مدت این جلسه تاسف می خوردم به این سرمایه های اقتصادی مملکت که هدر رفته و از سویی یک طبیعت و اکوسیستم دست خورده و به هم ریخته را به یادگار گذاشته است. تراژدی ای که وقتی بیشتر نگرانش می شویم که می فهمیم این دستکاری ها در طبیعت موجب دگرگونی وضعیت زندگی، مهاجرت، کشاورزی و معیشت مردمان پیرامونی شان شده اند. مردمانی که امروز با شنیدن خبر توقف سدها یا از مدار خارج شدن شان، تنها بر سرگردانی شان افزوده می شود.

راستی، جای وجدان و مسئولیت اجتماعی در تعریف و اجرای چنین پروژه ها یا بهتر بگویم، «سدهای بی صاحب» چیست؟

کاش می شد با همدیگر پیمان می بستیم که هیچ وقت و هیچ وقت در زندگی، برای درآمد و منقعت شخصی، از سرمایه مردم و کشور هزینه نکنیم.

کاش...

پی نوشت: برای مطالعه متن نامه ای که سال 90 ارسال شد و مشاهده اسامی امضاکنندگان، می توانید به آدرس زیر مراجعه نمایید

http://sharifgs.blogfa.com/post-29.aspx