به سوی پایداری در توسعه

در آخرین ماه از سال 1403 یکی از کارهای زیربنایی در زمینۀ ارائۀ خدمات تخصصی مشاوره و آموزش به شرکت‌ها و سازمان‌ها در حوزه‌های اجتماعی و پایداری را به سرانجام رساندیم. «مرکز کسب‌وکار مسئولانه و اجتماعی دانشگاه صنعتی شریف» به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های «مدرسه توسعه پایدار» و در مسیر ماموریت اصلی آن از امروز شکل گرفته است و می‌کوشد که از طریق فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و ارائۀ خدمات مشاوره‌ای، کسب‌وکارهای تجاری/ اجتماعی را جهت انتخاب مسیر درست و اثربخش در راه توسعۀ پایدار، ارتقای عملکرد اجتماعی و رفتار مسئولانه، یاری برساند.

در حقیقت این مجموعه از سال 1396 و ذیل مدرسه توسعه پایدار فعالیت خود را شروع کرده بود، با این حال از این پس با هویت تخصصی «مرکز کسب‌وکار مسئولانه و اجتماعی» فعالیت‌های خود را ادامه خواهد داد.

🔗اطلاعات بیشتر و درخواست خدمات را در این لینک می‌توانید پیدا کنید: sdschool.ir/crsb

یکشنبه 14 بهمن 1403 در مدرسه توسعه پایدار میزبان نشستی بودیم با عنوان "بازخوانی یک دهه تجربۀ گزارش‌دهی «پایداری» و «مسئولیت اجتماعی شرکتی» در ایران". 

یازده سال پیش (و احتمالا به عنوان اولین تلاش سازمان‌یافته در ایران برای ترویج گزارش‌دهی پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی)، یک راهنمای ده صفحه‌ای کاربردی و مختصر و مفید برای گزارش‌دهی بر اساس چارچوب GRI (ویرایش G4) نوشتم و از طریق سازمان مدیریت صنعتی آن را منتشر کردیم. آن مسیر در آن سازمان آن‌طور که انتظار می‌رفت، به پیش برده نشد؛ با این حال چند سال بعد، «مدرسه توسعه پایدار» دانشگاه شریف را ایجاد کردیم که مرکزی باشد برای آموزش، مشاوره و پژوهش برای ترویج راه درست و اثربخش در زمینۀ پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی و مباحث مرتبط؛

در این سال‌ها، خیلی از اشخاص و سازمان‌ها، به گزارش پایداری/CSR توجه نشان دادند. موقت یا مستمر؛ اصولی یا سطحی؛ کاربلدانه یا نابلدانه؛ تجاری یا دغدغه‌مندانه و شاید طیفی یا ترکیبی از این‌موارد...

گزارش‌دهی پایداری و مسئولیت اجتماعی در ایران هنوز با آن چیزی که باید باشد خیلی فاصله دارد. با این حال رو به جلو رفته و در این رویداد تلاش کردیم که بازخوانی‌ای راجع به چگونگی طی شدن این مسیر و موانع، چالش‌ها و فرصت‌های آن داشته باشیم.

جدای از شرکت در پنل پایانی، ارائه مقدماتی رویداد نیز با من بود که در آن «تصویری» از گذشته و حال «گزارش‌دهی پایداری در ایران» ارائه کردم. برخی نکات مهم در این رابطه از ارائه بنده به این قرار بودند:

• حدود 40 بنگاه اقتصادی گزارش‌دهی مسئولیت اجتماعی/ پایداری را حداقل یک‌بار تجربه کرده‌اند.
• ارجاع به چارچوب GRI محبوب، مشهور و رایج است.
• درصد کمی از گزارش‌ها –علی رغم ادعاها- از منطق GRI به درستی پیروی می‌کنند.
• زمزمه‌های اجباری‌شدن گزارش‌دهی برای برخی صنایع یا برخی بنگاه‌ها به گوش می‌رسد
• به دلایل مختلف –از جمله شرایط تحریم و نبودن در شبکه همکاری‌های بین‌المللی- از نظر کمّی (و کیفی) وضعیت گزارش‌دهی مسئولیت اجتماعی/پایداری در ایران نسبت به کشورهای مشابه در منطقه و جهان عقب‌تر است.

واقعیت این است که علی رغم رشد کمّی، از نظر کیفی وضعیت گزارش‌دهی پایداری در ایران شرایط مطلوبی ندارد. یعنی در این زمینه ما با یک رشد روبرو نبوده‌ایم. در پنل پایانی اشاره کردم که ریشه اصلی این موضوع به ضعف ظرفیتی در بدنه مشاورین این حوزه باز می‌گردد که حتی اغلب مشهوترین و فعال‌ترین مشاوران این حوزه نیز منطق استانداردهای بین‌المللی نظیر GRI را به درستی درک نکرده‌اند و در نتیجه گزارش‌های پایداری شرکت‌ها نیز آن کارکرد و خروجی‌ای که مورد انتظار است را به دنبال ندارند.

در پنل پایانی یک تعبیر بحث‌برانگیز، اما واقعی و دقیق به کار بردم و آن اینکه اغلب مشاوران این حوزه تصورشان از حرفه‌ای که دارند، «عکاسی» و «آرایشگری» است!! به این معنی که گزارش پایداری یک عکس از سازمان است که با بزک کردن و زیباسازی با فوت و فن‌های آرایشگری، تبدیل به یک کاتالوگ تبلیغاتی از شرکت می‌شود. بدون پرداختن جدی به مسائل مهم و بدون اینکه بتواند موتور تغییری را درون سازمان فعال کند. در حالیکه استانداردهای این حوزه نظیر استاندارد GRI، منطق اصلیشان یک منطق توانمندساز و تغییرآفرین در سازمان است و نه یک منطقه منفعل و حاشیه‌ای.

در بخش پایانی رویداد نیز یکی از همکاران مدرسه توسعه پایدار، دوست خوبم، آقای متین شهیاد از برنامه‌های آینده ما در این حوزه گفت؛ از جمله برگزاری کارگاه آموزشی گزارش پایداری در بهار 1404 و نیز راه‌اندازی مرکز کسب‌وکار مسئولانه و اجتماعی دانشگاه صنعتی شریف. در مطالب آینده بیشتر راجع به این کارگاه آموزشی و مرکز تخصصی خواهم نوشت.

امروز مهمان مرکز نوآوری‌های آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی بودم تا سمیناری دربارۀ «نوآوری اجتماعی» و «کارآفرینی اجتماعی» ارائه کنم. برگزاری چنین جلساتی در فضای سازمان‌های دولتی و شبه دولتی همواره حس غریبی دارد. ماهیت این مباحث با پویایی و نوآوری گره خورده و ساختارهای دولتی و حاکمیتی اغلب به‌خودی خود خیلی پشتیبان چنین مسیرهایی نیستند. با این حال، مرکز نوآوری‌های آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی تلاش دارد که در دل یک سازمان دولتی محرک توجه به مباحث نوین و رویکردهای جدید و متفاوت برای پاسخ به مسائل سنتی باشد.

نکته جالبی که همواره در چنین جلساتی با آن برخورد می‌کنم، مواجهه با کارشناسانی مشتاق و باانگیزه است که با موضوع ارائه نیز ارتباط جالبی برقرار می‌کنند و از جنس سوالاتی هم که می‌پرسند مشخص است واقعا اشتیاق زیادی به موضوع دارند. حتی می‌‌خواهم بگویم در فضای خمود و روزمره‌ای که در فرهنگ سازمانی موسسات مشابه رخنه کرده، یک جور روزنۀ امید انگار برایشان باز می‌شود. اما هم خودشان و هم خودم در کنار این اشتیاق، روی دیگری می‌بینیم که بعد از این جلسه مجدد آنها هستند و قواعد و ساختارهایی که اجازه پرداختن به این موضوعات متفاوت را نمی‌دهند. این موضوع به خصوص در شرایط دشوار اقتصادی و سیاستی حاکم بر این روزهای کشور نیز بیشتر به چشم می‌آید. جدای از اینکه چقدر این سمینارها و آموزش‌ها مفید می‌توانند باشند، یک پیام مهم دارند که هستند در همۀ سازمان‌ها افرادی با فکرها و ارزش‌های متفاوت که می‌توانند تکیه‌گاهی برای اقدامات تحول‌آفرین جهت کمک به زیست‌بوم نوآوری اجتماعی، و توسعه پایدار کشور باشند.

مسئولیت مدیران، به ویژه آنها که توانسته‌اند فراتر از کلیشه‌ها و چارچوب‌های دست‌وپاگیر را درک کنند، اینجا دوچندان سنگین می‌شود که تا جایی که می‌توانند مراقب انگیزه و اشتیاق این لشکر خاموشِ تحول‌آفرین باشند و درک کنند که در فقدان طراحی‌ها و سیاست‌گذاری‌های انسان-محور، این جماعت پر شوق و پر توان، فرسوده می‌شوند و به حاشیه و انزوا خواهند رفت.

امروز در مرکز علمی کاربردی کمیته امداد امام خمینی، یک کارگاه آموزشی برای کارشناسان مشارکت‌های مردمی کمیته امداد داشتم که موضوع آن، «آشنایی با گزارش مسئولیت اجتماعی/پایداری» بود. هدف اصلی این دورۀ آموزشی (که خودش بخشی از یک دورۀ جامع‌تر دربارۀ مسئولیت اجتماعی شرکتی بود)، توانمندسازی کارشناسان و مدیران بخش مشارکت‌های مردمی کمیته امداد به منظور بهره‌گیری بهتر از ظرفیت مسئولیت اجتماعی شرکتها و سازمانها برای جذب منابع مالی بود.

جدای از اینکه همیشه میزان اثربخشی دوره‌های آموزشی ضمن خدمت در سازمان‌های دولتی و شبه دولتی برایم یک دغدغه بوده و به دنبال آن باید تلاش زیادی کنیم که محتوا به شیوه‌ای اثربخش به مخاطبان ارائه شود، اما از منظر تخصصی همواره باید دقت کرد که اطلاعات به دردنخور و یا محتوای غیرکاربردی برای جامعۀ مخاطب خود ارائه نکنیم. به طور مشخص، می‌دانم که دوره‌های مشابهی با همین عنوان برای سازمان‌های مشابهی برگزار شده و می‌شود که مدرسان در آنها با ارائۀ سیاهه‌ای از اطلاعات تخصصی و غیر مرتبط با جایگاه سازمانی و حوزۀ ماموریتی مخاطبان، صرفا بلدبودن برخی اصطلاحات انگلیسی و یا حوزه‌های از دانش را به رخ مخاطبان یا مدیرانی می‌کشند که درگیر برگزاری دوره هستند و البته ممکن است همین اصطلاحات تخصصی و اغواکننده آنها را به سمت تعریف کارهای دیگر با مدرس هدایت (اغوا) کند.

اگر بخواهم دقیق‌تر راجع به همین دوره‌ای که مسئولیتش با خودم بود صحبت کنم، مثلا یک نگاه اشتباه این است که برویم و همان چیزی را که برای شرکت‌ها دربارۀ گزارش پایداری و مسئولیت اجتماعی عنوان می‌کنیم، اینجا برای یک سازمان اجتماعی عرضه کنیم. در حالیکه یک تفاوت بنیادین وجود دارد: درست است که موضوع، «گزارش دهی مسئولیت اجتماعی» است؛ اما یکی (یعنی شرکت) تولیدکننده گزارش است و دیگری (سازمان اجتماعی) بهره‌بردار از این گزارش و لذا نسبت آنها با این موضوع از دو دریچه دید متفاوت است و نباید به شکل یکسان موضوع را به ایشان عرضه کرد. یک غلط رایج که در برخی موارد مشابه رخ داده، مثلا این بوده آمده‌اند و استاندارد GRI را برای چنین مخاطبانی معرفی مبسوط کرده‌اند که اصلا نیازی به چنین سطحی از درگیری ذهنی با آن نداشته‌اند!

پی نوشت: چند سال پیش یک دورۀ جامع برای یک سازمان اجتماعی مشابه در این زمینه برگزار کرده بودم (اداره سلامت شهرداری تهران) و آن تجربه به من در رابطه با چگونگی طراحی دوره‌های آموزشی مسئولیت اجتماعی شرکتی برای کارشناسان و مدیران سازمان‌های اجتماعی بسیار آموخت.

این هفته، آخرین روز از دورۀ چهار روزۀ «آشنایی با توسعه پایدار: با نگاهی به زنجیرۀ تامین صنعت قطعه‌سازی خودروسازی» در شرکت سازه‌گستر سایپا برگزار شد.
این دوره احتمالا اولین دورۀ جامع با هدف کمک به ترویج مباحث پایداری در «زنجیرۀ تامین» یک صنعت بزرگ بوده که در کشورمان برگزار شده است. ضمن اینکه برای خود من هم تجربۀ متفاوتی بود، خوشحالم که در شرکت سفارش‌دهندۀ برنامه، رویه‌هایی چیده‌شده و برنامه‌هایی مد نظر است که برای اولین بار در ایران «مسئولیت اجتماعی گسترده‌تر» در طول یک زنجیرۀ تامین از منظر توجه به مباحث اجتماعی و محیطزیستی و پیامدهای مرتبط بر ذی‌نفعان، مورد توجه قرار بگیرد. مدیران سازمان به درستی تشخیص داده‌اند که در فردای پس از گشایش اقتصادی، ورود به شبکه‌‌های همکاری بین‌المللی نیازمند داشتن رویه‌ها و عملکردهای مشخص در حوزۀ پایداری است. خبر خوب اینکه ما در مدرسه توسعه پایدار در حال انعقاد یک قرارداد مشاوره‌ای هم با این مجموعه هستیم تا در گام‌های اولیۀ این مسیر، در کنارشان باشیم. در این مدت سعی کرده‌ایم به نقشه راه اولیۀ خوبی هم دست پیدا کنیم که چطور یک سازمان با این مختصات و با این زنجیرۀ تامین گسترده، باید مسیر پایداری را شروع کند. این نقشۀ راه البته کپی برداری از جایی نیست و حاصل تجارب 10 سالۀ گذشته در فضای مسئولیت اجتماعی و پایداری در کشور عزیزمان و نیز مطالعات مرتبط از تجارب بین‌المللی بوده است.

در آخرین دقایق از آخرین جلسه از آخرین روز برگزاری دوره، در چند اسلاید راجع به دشواری‌های مسیر پیش رویشان صحبت کردم و اینکه باید کفش‌های آهنی بپوشند و البته خود را برای یک «دو ماراتن» و نه یک «دو سرعت» آماده کنند! همچنین تاکید کردم که نیاز است دربارۀ مسئولیت اجتماعی و پایداری در سازمان زیاد گفت‌وگو کنند تا یک ذهنیت مشترک بسازند. چرا که این حوزه یک حوزۀ فنی و عادی مثل استقرار سایر سیستم‌های مدیریتی نیست.

این را هم بگویم که اینکه چندین نفر از کارشناسان و مدیران شرکت تمام این چهار روز را در این دی و بهمن شلوغ کاری، تا به انتها در جلسات شرکت کردند و مشتاقانه در بحث‌ها مشارکت داشتند، خیلی انگیزه‌بخش است و یادآور این است که اگر ساختارهای سازمانی اجازه دهند، ما ظرفیت‌های خیلی خوبی در بدنۀ همکاران داریم که می‌توانند لشگر و راهبران ترویج و پیشبرد مباحث پایداری، مسئولیت اجتماعی و ESG در سازمان باشند. لشگر و راهبرانی که همین حالا ممکن است در ناکارامدی ساختارها و نظام‌های مدیریتی، پژمرده و منفعل یا کم‌اثر باشند.