به سوی پایداری در توسعه

امروز 14 بهمن ماه در مرکز مطالعات شهر تهران، جلسه ارائه نتایج پروژه مطالعاتی را داشتیم که به ارزیابی نتایج حاصل از اجرای 4 ساله مصوبه شورای شهر تهران در حوزه مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های اقتصادی اختصاص داشت. حدود 4 سال پیش بود که شورای شهر تهران، مصوبه پر سر و صدا و جالبی را تصویب کرد که در رابطه با بحث مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، برای شهرداری تهران، سازمان‌های تابعه و بنگاه‌های اقتصادی شهر تهران، تکالیفی را مشخص کرده بود.

من و یکی از همکاران، قبلا با سازمان خدمت اجتماعی شهرداری تهران در این چند سال، تجربه‌ای از تعاملات مختصر در ارتباط با این مصوبه را داشتیم. حتی در زمان تصویب آن در شورا نیز به برخی جلسات تعیین مصوبه دعوت شده بودیم و سعی کرده بودیم که بر مسیر آن اثرگذار باشیم. با این حال، همانطور که قبلا شرح داده بودم، دلایل مختلف از جمله بی‌ثباتی مدیریتی در شهرداری تهران در دوره اخیر، پایه‌های نادرست مصوبه فعلی و انتظارات خلاف واقع از حوزه مسئولیت اجتماعی و نبود فهم یکپارچه در مدیران شهری نسبت به مفهوم CSR و نیز چیدمان ساختاری ناکارامد در سازمان خدمات اجتماعی شهرداری، همه دست به دست هم داد که این مصوبه نتواند در عمل نتایج خاصی برای شهر تهران به بار بیاورد. من، مشاور این پروژه ارزیابی بودم که مدیریت آن را دوست گرامی‌ام، آقای قوام دوست بر عهده داشت. با زحمات ایشان و سایر دست اندرکاران، ارزیابی همه‌جانبه‌ای از تجربه طی شده در 4 سال گذشته صورت گرفت که نتایج آن امروز در جلسه ارائه و از آن دفاع شد.

به طور خلاصه نتیجه این ارزیابی که بعدا در سایت مرکز مطالعات شهر تهران هم قرار می‌گیرد، این بود که این مصوبه هم در مبانی طراحی و هم در اجرا، یک تجربه شکست‌خورده بود و باید اجرای آن متوقف شود. مضرات این مصوبه برای شهر تهران، بیش از فواید آن است و اگر دچار اصلاحات بنیادین نشود، ادامه اجرای آن(که نیاز به تائید شورا دارد)، به صلاح نیست. من کاری با نیات بانیان مصوبه فعلی ندارم(که البته حتما در جای خود قابل بحث و تحلیل است)، اما کارهای با نیت خوب نیز اگر بر پایه آگاهی و مطالعه نباشد، می‌توانند به شکست برخورد کنند. به نظر من ظرف فعلی سازمانی شهرداری تهران به هیچ وجه در قد و قواره پرداختن به موضوعاتی چون مسئولیت اجتماعی نیست و اگر هم در این زمینه قصد انجام اقداماتی وجود دارد در درجه اول بایستی معطوف به فرایندهای درون‌سازمانی و مسئولیت اجتماعی در شهرداری تهران باشد تا اینکه شهرداری بخواهد پیمانکاران و یا سایر بنگاه‌های اقتصادی شهر تهران را تشویق به توجه به مسئولیت اجتماعی کند!

چندی قبل، جمعی از بچه‌های دانشگاه شریف، رویدادی مجازی در قالب درس-گفتار را تدارک دیدند که در آن با حدود 30 نفر از فارغ التحصیلان ادوار مختلف دانشگاه صنعتی شریف که از نگاه طراحان دوره، مسیر خاصی را در باب «موفقیت» در زندگی پس از دانشگاه خود طی کرده بودند. دوستان لطف داشتند و من را هم جزو یکی از آن سی نفر در نظر گرفته بودند. این برنامه ابتدا قرار بود در قالب یک همایش چند روزه به مدل سخنرانی‌های TED برگزار شود، ولی کرونا اجازه نداد و نهایتا تصمیم بر این شد که در قالب یک سری ویدئوهای ضبط شده تهیه شود.

به نظر خودم، به جز صحبت‌های خودم، شنیدن تجربه این همه آدم مختلف و ارزشمند در تاریخ دانشگاه صنعتی شریف، می‌تواند خیلی آموزنده و راهگشا برای کسانی باشد که به دنبال تعیین مسیر آینده زندگی خود هستند و به خصوص با سوالات اساسی و دوراهی های مهم روبرو هستند. من این دوره را به تمامی جوانان، به ویژه جوانان 20 تا 30 ساله و حتی نوجوانان هم توصیه می‌کنم. گفتگوهایی ساده، صمیمی، و چالشی درباره تجربه زیسته تعدادی از فارغ التحصیلان منتخب دانشگاه شریف که خودم غبطه می خورم که کاش در زمان دانشجویی ما، چنین گنجینه ای در اختیارمان بود و به ما کمک بهتری در تعیین مسیر آینده‌مان می‌کرد.

این مجموعه را از طریق ثبت نام در سایت موسسه «مدرسه آزاد فکری» می‌توانید دریافت کنید: http://azadfekrischool.ir/Terms/Index/29

در مورد صحبت‌های خودم، شاید شاه‌بیت حرف‌ها این بود که آماده باشید که کسی برایتان دست نزند ولی شما ادامه بدید و به قولی پرچم یا آرمانی که به دنبالش هستید رو رها نکنید. تلقی خیلی از ما در ابتدای مسیر جست و جوی موفقیت این است که (به شکل ناخودآگاه) در مسیری برویم که بیشتر تحسین و تجمید شویم. در این ویدئو، به آن دوران هم راجع به خودم اشاره کردم ولی گفتم که امروز از این مرحله گذر کرده ام و نه تنها کسی برایم دست نمی‌زند، بلکه با توجه به تحصیلات و سوابقی که دارم، خیلی ها از این صحبت می‌کنند که شاید مسیر اشتباهی را رفته باشم. اما خودم خوشحال‌تر و مصمم‌تر از هرکسی به این راه باور دارم....این صحبت‌ها با جزئیات بیشتر را دعوت می‌کنم در آن دوره ببینید. راستی، ما در منافع مادی این دوره سهمی نداریم و یک کار عام المنفعه بوده و فروش اندک آن نیز به توسعه کارهای مدرسه آزاد فکری، اختصاص دارد.

در ایام عید نوروز، مدرسه توسعه پایدار، تعدادی وبینار آموزشی عام المنفعه و ویژه دوران قرنطینه کرونایی برگزار کرد. من هم ارائه یکی از این وبینارها را بر عهده داشتم که به آشنایی با گزارش دهی مسئولیت اجتماعی شرکت ها یا گزارش دهی پایداری، اختصاص داشت. در این وبینار، که بحث های خوبی هم در انتهای آن و در بخش پرسش و پاسخ در گرفت، سعی کردم کلیات مفهوم گزارش دهی پایداری، وضعیت داخلی، روندهای بین المللی و دلایلی که شرکت ها به آن می پردازند را به مخاطبان معرفی کنم.

این اولین تجربه برگزاری وبینار آموزشی برای من بود که به اجبار دوران قرنطینه کرونا، به آن روی آوردم. در حقیقت قبل از این خیلی حس خوبی نسبت به اثربخشی وبینارها نداشتم؛ اما تجربه این وبینار بد نبود و فکر می کنم دوران کرونا، دیدگاه ما را نسبت به بسیاری از این ابزارهای دنیای مجازی، تغییر دهد. یکی از نکات هیجان انگیز داستان هم، حضور جمع متنوعی از افراد از 20 شهر مختلف کشور بود که پیش از این و در دوران سمینارهای حضوری، فرصت آن به سختی فراهم می شد.

+فیلم این وبینار، که برای افراد غایب، کاملا قابل استفاده است و دید خوبی به شما در حوزه گزارش دهی پایداری ارائه می کند، برای خرید در وبسایت مدرسه توسعه پایدار قرار داده شده است: اینجا را کلیک کنید.

امروز روزنامه اعتماد، به بهانه بحث حذف «انتگرال» از کتاب های درسی گزارشی را چاپ کرده بود که در آن با من هم مصاحبه شده بود. البته یک مصاحبه سریع در بین جلسه کاری دیروز انجام شد و من خودم از طریق گزارش روزنامه امروز از نتیجه باخبر شدم. در این مصاحبه، گفته بودم که با وجود چالش های احتمالی، اما به طور کلی از این ایده حمایت می کنم و به نظرم ما در برنامه رسمی آموزش و پرورش، در گذشته مسیر اشتباهی را رفته ایم و به ویژه به جای تمرکز بر مهارت های نرم، سعی کرده ایم ذهن و تمرکز بچه ها را در سراسر کشور، به سمت مباحث ریاضی و تجربی پیچیده ای ببریم که ربط آن به حل مسائل توسعه کشور چه در سطح خرد و چه در سطح کلان خیلی واضح نیست. 

این گزارش را از لینک زیر می توانید بخوانید

امروز در سومین کنفرانس حکمرانی و سیاستگذاری عمومی، دبیری پنلی را بر عهده داشتم که عنوانش، «قلعه‌های گنج: نقش حکمرانی در توسعه مناطق محروم» بود. در این پنل با حضور نمایندگانی از بنیاد علوی و پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف، مسئله توسعه منطقه ای منطقه قلعه گنج را بهانه کرده بودیم تا راجع به مسئله حکمرانی در توسعه مناطق محروم صحبت کنیم. من البته حدود یک هفته پیش در جریان این پنل قرار گرفتم و با توجه به علاقه ام به مسئله مناطق محروم و به خصوص اهمیت فعالیت هایی که نهادهایی چون بنیاد علوی در این مناطق انجام می دهند، پذیرفتم که اجرای آن را بر عهده بگیرم. به طور کلی البته من خیلی خوشبین به ثمربخشی پنل های کنفرانسی نیستم. فشردگی زمان، محدود بودن شرکت کنندگان و قاطی شدن در سایر برنامه های موازی کنفرانس ها، از معایب چنین پنل هایی است. با این حال، این نشست، مباحث خوبی را به دنبال داشت. افراد مختلفی را برای شرکت در این پنل به نهاد برگزاری کنفرانس معرفی کرده بودیم و خوشبختانه با دعوت از انها به عنوان شرکت کننده، جلسه خوب و پر رونقی برگزار شد.

گزارش نسبتا مشروحی از مباحث این نشست را در این لینک می‌توانید بخوانید.

امروز در دانشگاه شریف و به دعوت «گروه دوستداران محیط زیست» یک ارائه برای دانشجویان و علاقه مندان توسعه پایدار و محیط زیست داشتم. گروه دوستداران محیط زیست دانشگاه شریف، یادآور سالها تلاش و تکاپوی خالصانه من و جمعی از دوستانم بود که توانستیم در سال 89 اولین گروه دانشجویی دوستدار محیط زیست را در دانشگاه شریف پایه گذاری کنیم. امروز دوباره در جمع بچه های این گروه که البته دیگر کمتر کسی را در میان آنها می شناسم و همگی بچه های نسل جدید هستند، حاضر شدم تا راجع به توسعه پایدار و جایگاه فعالین محیط زیست در زمین بازی توسعه پایدار صحبت کنم.

مهمترین حرف این جلسه این بود که محیط زیستی ها اگر تغییر رویکرد ندهند و از فضای احساسی و غیر علمی فاصله نگیرند، نمی توانند در تحقق خواسته هایشان چندان موثر باشند و دامنه اثرات اجتماعی شان محدود خواهد ماند. در این ارائه، با مرور مثالهایی از تجارب متفاوت فعالیت های محیط زیستی در سالیان گذشته در کشور، سعی کردم برخی گره های کار فعالین محیط زیستی و به ویژه دور بودن آنها از فضای برنامه ریزی و طراحی و ارزیابی(و در عوض متمرکز بودن بر فضای اقدام مبتنی بر احساسات) را تشریح کنم و البته در پایان جلسه هم تاکید کردم که این احساسات پاک، یک گوهر ارزشمند است که باید قدر آن را خیلی خیلی بدانید و حفظش کنید، اما به آن بسنده نکنید و خودتان را به سلاح دانش، برنامه ریزی و ارزیابی مجهز کنید تا بتوانید کاری کنید کارستان.

امروز در جلسه کمیته تخصصی کمیسیون امور اجتماعی دولت در ساختمان ریاست جمهوری، به نمایندگی از مدرسه توسعه پایدار حضور داشتم. موضوع جلسه بررسی «آئین نامه پیشنهادی» موضوع 2 بند الف ماده 80 قانون برنامه ششم توسعه کشور راجع به «پیوست اجتماعی طرح های توسعه» بود. ظاهرا چند جلسه قبل از این برگزار شده بود و در 3-4 جلسه دیگر هم در همین سه شنبه ها، موضوع بایستی جمع بندی شده و به هیات دولت برای تصویب ارائه شود. شرکت کنندگان، جمع محدودی از نمایندگان دستگاه های مختلف دولتی و کارشناسان ارشد مرتبط با این حوزه بودند.

ظاهرا قرار است پیرو نگرانی هایی که چند سال پیش در بحث شاخص های نگران کننده آسیب های اجتماعی در کشور به وجود آمده است(و وزارت کشور که در این مورد از رهبری دستور اقدام گرفته است)، قانونی تصویب شود که برای مدیریت پیامدهای اجتماعی طرح های توسعه، ملاحظاتی صورت بگیرد. البته متاسفانه، چیزی که در متن توجیهی این آئین نامه بود، نشان می داد که فهم بسیار عجیب و غیرواقعی نسبت به «امر اجتماعی» در میان قانونگذاران وجود دارد. یک بخش از آن را با هم ببینیم:

"1-طبق ماده 80  قانون برنامه ششم توسعه، دولت مکلف است طبق قوانین مربوطه و مصوبات شورای اجتماعی به منظور پیشگیری و کاهش آسیبهای اجتماعی ، نسبت به تهیه طرح جامع کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی با اولویت طلاق، اعتیاد، حاشیه نشینی، کودکان کار، و مفاسد اخلاقی مشتمل بر محورهای ذیل اقدام کند به گونه ای که آسیبهای اجتماعی در انتهای برنامه به 25 درصد میزان کنونی کاهش یابد"

اینکه این تصور وجود دارد که می شود آسیب های اجتماعی را با دستور، آنهم تا 75 درصد! کاهش داد در یک بازه کوتاه، یک بعد داستان است و بعد دیگر، اینکه تصور شود پیوست اجتماعی طرح های توسعه قرار است به کاهش آسیبهای اجتماعی کمک کند(با این پیش فرض پنهان که آسیب های اجتماعی فعلی ناشی از طرح های توسعه هستند و همچنین کاهش آسیب اجتماعی طرح های توسعه آینده، باعث کاهش آسیب اجتماعی طرح های توسعه گذشته نیز خواهد شد!).

متن اولیه آئین نامه نیز که در جلسه به بحث گذاشته شد، برای من یادآور آئین نامه «ارزیابی تاثیرات محیط زیستی طرح های توسعه» است که از دهه 70 تجربه اجرای آن را در کشور داریم و الان بعد از حدود سه دهه، ناکارامدی آن تماما اثبات شده است. آئین نامه پیوست اجتماعی طرح های توسعه به شکل فعلی اگر تصویب شود، نه تنها کمکی به مسائل اجتماعی در کشور نمی کند، بلکه فقط سبب هدر  رفت منابع و وقت و سرگرمی عده ای از متخصصان و کنش گران و غیره به موضوعی می شود که در انتهایش چیزی برای «حوزه اجتماعی» باقی نمی ماند. متاسفانه برداشت من از همین تک جلسه این بود که افرادی که با عناوین دکتر و متخصص در جمع حضور داشتند، به ریزه کاری های مسئله impact assessment تسلط کافی نداشتند و حتی از سابقه قانون مشابه در حوزه محیط زیست نیز بی اطلاع بودند.

در حدود 2 ساعتی که در جلسه حضور داشتم سعی کردم برخی نکات مهم را طرح کنم و ایرادات مهم را گوشزد شوم. به خصوص پیشنهادی طرح کردم که چطور در چارچوب محدودیت های موجود، از ظرفیت نظارت مردمی و مشارکت مردمی برای بهبود مدیریت پیامدهای اجتماعی استفاده کرد. 

متاسفانه، به دلیل اینکه سه شنبه ها تا پایان سال، برنامه من برای یک تعهد دوره آموزشی، پر شده است، در جلسات بعد نمی توانم حاضر باشم. اعلام آمادگی کردم که داوطلبانه حاضرم در خارج ساعات کمیسیون، دیدگاه تخصصی مدرسه توسعه پایدار را به نمایندگی منتقل کنم(هرچند خیلی خوشبین نیستم که تماسی گرفته شود و این جلسه برقرار گردد). امیدوارم که تصویب این آئین نامه ما را دچار چند دهه سردرگمی و گرفتاری جدید در حوزه پیامدهای اجتماعی طرح های توسعه ننماید.

پنجشنبه و جمعه این هفته به دعوت بنیاد علوی، و به همراه جمع 7-8 نفره ای از فعالین و متخصصین حوزه محرومیت زدایی و توسعه محلی، سفری داشتیم به منطقه قلعه گنج استان کرمان.

بنیاد علوی که در واقع بازوی محرومیت زدایی بنیاد مستضعفان است چند سالی است که در منطقه قلعه گنج تلاش کرده با اجرای برنامه های متنوع و متمرکز، تلاش کند تا به قولی رنگ محرومیت را از این منطقه بزداید و آن را الگویی برای فعالیت های توسعه ای در مناطق «کمتر برخوردار» یا با برچسب «محروم» بنماید.

مدیریت بنیاد علوی و مستضعفان در چند ماه اخیر تغییر پیدا کرده است و به نظر می رسد رویکردهای جدید این دو نهاد مهم توسعه ای کشور، بهتر از گذشته می تواند راهگشای مسائل مستضعفان و مناطق «به حاشیه رانده شده» در کشورمان باشد. در صحبت هایم در  روز دوم بازدید و در حضور مدیر بنیاد علوی گفتم که نفس این اقدام که بنیاد درب ها را گشوده است و از منتقدین خواسته که به ارزیابی و اعلام نظر راجع به عملکرد گذشته آن در مهمترین نقطه فعالیت آن یعنی «قلعه گنج» بپردازند، اقدامی مبارک و قابل ستایش است. 

واقعیت هم این است که ما چاره ای نداریم که گوش ها را برای شنیدن ارزیابی ها و انتقادها باز کنیم. هیچ کاری کامل نیست و همیشه برای بهتر کردن و بهتر شدن باید قدم برداشت. به ویژه در عرصه محرومیت زدایی و توسعه محلی که ما به شدت نیازمند ساختن مدل های جدید، بومی و با نگاه درون زا هستیم(و چقدر ما در مدرسه توسعه پایدار باید کار کنیم برای کمک به توسعه این مدل ها و الگوها بر اساس تجربیات موجود کشور در کنار بهره گیری از دانش جهانی).

قرار شده که ما نظرات مان را به شکل مکتوب هم به بنیاد ارائه کنیم و حاصل این رفت و برگشت ها و تبادل نظر ها بشود اصلاح مدل پیشرفت و آبادانی در بنیاد علوی. مهمترین بخش صحبت های من در جلسات حضوری در قلعه گنج این بود که ما باید بیشتر به تصورمان از «پیشرفت» و «حذف محرومیت» بیاندیشیم و به نظر می رسد تصویر درستی از این چشم انداز نداریم. همچنین گفتم که در کنار نقاط قوت و ضعف موجود در مدل فعلی مداخله در قلعه گنج، مسئله مهمی که کمتر به آن پرداخته شده و برای نزدیک شدن به آن چشم انداز مطلوب، ضروری است، توجه به نسل آینده و کودکان امروز قلعه گنج است. ممکن است اگر خدا بخواهد، در این زمینه، فعالیت های خوبی را با بنیاد شروع کنیم. 

آقایان تازیکی، نوری نشاط، شفیعی، صدر قاضی، ملکی و ایزدخواه، متخصصانی بودند که در این سفر همراه ما بودند. جدای از قلعه گنج، همراهی با این جمع ارزشمند، برای من یک بخش مهم از یادگیری این سفر بود.

مدتی است سه شنبه ها صبح، و از طرف پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف در جلسات منظمی شرکت می کنم که در سازمان حفاظت محیط زیست برگزار می شود. جلساتی که رئیس و معاونین سازمان در آن هستند و البته مسئولین کارگروه های مختلف محیط زیستی در ستاد ملی اقتصاد مقاومتی. از آب گرفته تا فرونشست زمین و آلودگی هوا. فصل پاییز، مشغله های زیادی داشتم، اما همراه شدن در این جلسات(که احتمالا مرتبط با یک پروژه مشاوره ای در حوزه سیاستگذاری محیط زیست برای سازمان حفاظت از محیط زیست شود)، برای من از این نظر که کمی با فضای سیاستگذاری محیط زیست و مدل فکری آدمهای اصلی آن آشنا شوم.

سیاستگذاری محیط زیست در ایران، متاسفانه، بسیار آشفته و البته غیر مقتدرانه است. بخشی کردن مسائل حوزه محیط زیست و سپردن مسئولیت ها به سازمان هایی که اختیارات، اقتدار یا اراده لازم برای حل آن مسائل را ندارند و بعضا با تضاد منافع زیادی دست و پنجه نرم می کنند، باعث شده که عملا ما سالها نظاره گر بسیاری از مسائل و چالش های جدی حوزه محیط زیست کشور باشیم و علی رغم وجود کارگروه ها و شوراهای زیاد هم اتفاق خاصی برایش نیافتد. متاسفانه این وضعیت بدخیم، سبب شده که اعتبار سازمان محیط زیست هم در نزد دستگاه های دیگر دولتی، پایین آمده و آنها بدانند حتی اگر نص قانون، تکالیف و اختیاراتی را به سازمان داده باشد، اما تقریبا همیشه می توان اگر لازم باشد آن حرف را نادیده گرفت و یا راهی برای دور زدن و جریمه نشدن آن موضوع پیدا کرد.

متاسفانه کنشگران حوزه محیط زیست، آنچنان به مسائل حوزه سیاستگذاری محیط زیست متوجه نبوده اند و شاید بیشتر ترجیح می داده اند که در فضای کنش گری و دست و پنجه نرم کردن با پویش ها و کارزارها و اتفاقات خرد، باقی بمانند. آنها هم که گاه به سراغ حوزه سیاستگذاری رفته اند، بدون درک زمین بازی این حیطه، خیلی زود خود را دچار چالش جدی با سیستم کرده اند یا اینکه به این نتیجه اشتباه رسیده اند که هیچ کاری نمی شود کرد! فهم دقیق بازیگران سیستم سیاستگذاری و منافع و انتظارات آنها، شاید اولین گام در مواجهه درست با این حوزه است. یک پروژه سیاستی مطالعاتی از سوی سازمان به پژوهشکده ممکن است در آینده واگذار شود و از ما خواسته شود که کمک کنیم که فصل محیط زیست برنامه بعدی توسعه بهتر نوشته شود و از سوی دیگر، گره های اساسی که مانع نقش آفرینی مناسب سازمان در مسائل محیط زیستی می شود، شناسایی گردد. نمی دانم چقدر محدودیت های زمانی این دوران اجازه می دهد که در آن پروژه(در صورت به سرانجام رسیدن)، نقش ایفا کنم؛ ولی امیدوارم که پیدا شوند افرادی از دغدغه مندان محیط زیست کشور که با نگاهی خردمندانه و البته دغدغه مندانه، و توام با صبوری و درک بالا، کمک کنند تا سیاستگذاری محیط زیست در کشور، وارد دوران جدیدی و موثرتری شود.

امروز، در چارچوب یک دوره جامع آشنایی با کسب و کارهای نوپا در کمیته امداد، یک ارائه آموزشی راجع به مفهوم کارآفرینی اجتماعی داشتم. شرکت کنندگان در این برنامه، مسئولین اشتغال کمیته امداد از سراسر کشور بودند و گویا کمیته امداد قصد دارد از ایجاد و گسترش کسب و کار برای مددجویان خود حمایت کند و دعوت از من برای سخنرانی نیز، به خاطر مهم بودن مدل کسب و کار اجتماعی در میان این سیاست های اقتصادی حمایتی است. از من خواسته شده بود بخشی از ارائه ام به بحث ارزیابی تاثیرات اجتماعی ایده های نوآورانه اختصاص داشته باشد و در واقع، این تاثیر اجتماعی، چیزی است که در نهادهای حمایتی مثل کمیته امداد، یک اصل و هدف جدی باید باشد.

موضوعی که در بخش پایانی صحبت هایم بسیار روی آن تاکید کردم، این بود که مراقب باشید که پیوند فضای استارتاپی با حوزه اجتماعی، بدون داشتن نگرش اجتماعی درست و اصیل، می تواند فاجعه بار باشد. مثالهایی از اتفاقات بدی که در این حوزه می تواند به سبب ورود افراد با نگاه غیر اجتماعی به این حوزه رخ دهد را ذکر کردم که مهمترین اش، رویدادی با موضوع نوآوری اجتماعی در یکی از دانشگاه های بزرگ کشور بود که در آن از «کودکان کار» به سبب اینکه توقع مالی زیادی ندارند، به عنوان یک فرصت ناب! جهت راه اندازی کسب و کار یاد شده بود!!!!

متاسفانه نه فقط در ایران، در دنیا نیز یک جریان پر قدرتی وجود دارد که تلاش دارد حوزه های اصیل اجتماعی نظیر کارآفرینی اجتماعی، مسئولیت اجتماعی شرکت ها، و توسعه پایدار را به نفع منافع دنیای سرمایه سالاری، مصادره کند و با عینک منفت طلبانه، این حیطه را هم به محلی برای حداکثر کردن منافع شخصی خود تبدیل نماید.

فناوری، و نوآوری هیچ گاه نمی تواند به کم شدن فقر کمک کند، مگر اینکه پشت آن، یک نگاه اجتماعی اصیل و یک تعهد راستین به حل مسائل اجتماعی وجود داشته باشد.