در مجله تدبیر، سلسله یادداشت هایی را شروع کرده ام با عنوان «باید ها و نبایدهای CSR برای مدیران سازمان های ایرانی» و قرار است در آنها به برخی نکات مهم و نیز خطاهای معمول در مسیر تعالی CSR بپردازم.

یادداشت زیر، بخش اول از این سری است و در شماره 270 مجله تدبیر در بهمن 93 منتشر شده است:

صبوری برای دستیابی به نتایج پایدار

* هامون طهماسبی-مرکز مسئولیت اجتماعی سازمان مدیریت صنعتی

تاریخچه بنگاه­داری در اقتصاد ایران، حاوی مثال­های زیادی از صرف هزینه­های انسان­دوستانه توسط صاحبان کسب و کارها در مورد مسائل جامعه پیرامونی خود بوده است. هنوز هم اگر از بسیاری از مدیران کسب و کارهای ایرانی سوال شود که شما به چه میزان به مسئولیت­های اجتماعی خود می­پردازید، آنها ممکن است به سابقه همین کمک­های خیریه نظیر ساخت مدرسه، تهیه جهیزیه، کمک رسانی به زلزله و یا حمایت از تیم های ورزشی اشاره کنند. اما واقعیت این است که مفهوم مدرن مسئولیت اجتماعی(CSR) محدود به اقدامات خیریه پراکنده نیست و از لزوم پرداختن بنگاه ها به خلق ارزش مشترک برای خود و ذی­نفعان شان صحبت می­کند. در این مفهوم، CSR نه یک برنامه موقت و سلیقه­ای، بلکه یک مسیر هدفمند و مبتنی بر استراتژی­ها و موضوعات اساسی پایداری سازمان، تعریف می­شود. لذا، تعریف مسئولیت پذیری، در درجه اول ناظر به مدیریت پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی فعالیت­های بنگاه خواهد بود و برنامه­های CSR، اگر با استراتژی­های سازمانی گره نخورند و در سراسر کسب و کار، و تحت قالب یکی از مدل­های شناخته شده مسئولیت اجتماعی و «پایداری سازمانی» یکپارچه نشوند، نمی­توانند به شکل مناسب و اثربخش، سازمان و جامعه را به اهداف مورد نظر خود برسانند.

خبر خوب ایتکه شواهد نشان می­دهد که طی چند سال گذشته، مفهوم مسئولیت اجتماعی سازمان­ها به شکل مدرن آن با جدیت بیشتری در میان بنگاه های ایرانی پیگیری شده است و در سال­های آتی بایستی شاهد تحولات قابل توجهی در سرمایه­گذاری استراتژیک سازمان­های پیش­روی کشورمان در این مقوله باشیم. شاهدی بر این مدعا، اقدام تعداد خوبی از این سازمان­ها برای انتشار گزارش­ پایداری/مسئولیت اجتماعی است که دامنه آنها نیز در حال گسترش است. تحرکات ایجاد شده در این زمینه را اگرچه بایستی به فال نیک گرفت، اما لازم است به این نکته نیز توجه کرد که طی کردن مسیر بلوغ در CSR، مسیر پر فراز و نشیب و حساسی است که باید به ریزه­کاری­های آن توجه کافی نمود تا به نتایج دلخواه، رسید. این مسئله، خود مسئولیت این سازمان­ها را در فرهنگ سازی و ایجاد الگو برای چنین اقداماتی در فضای کسب و کار کشور، بیشتر می­کند.

نکته اول که در این شماره به آن می­پردازیم به «صبر» اختصاص دارد. و آن اینکه تجارب مشاوران شناخته شده بین المللی، نشان می­دهد که پیاده سازی تغییرات در سازمان­ها در هر زمینه مدیریتی و از جمله CSR، زمان می­برد و نیاز به کاشت، داشت و مراقبت دارد تا به برداشت برسد. برنامه های جدید CSR، حتما و حتما نیاز به زمان دارند تا به بلوغ برسند و به مرحله­ای وارد شوند که دستاوردهای مهمِ «پایدار» داشته باشند. البته این انتظار بلندمدت، به معنی عدم مشاهده نتایج فوری نیست. بلکه معمولا در کوتاه مدت و به ویژه در دو سال اول، تغییرات و تحرکات پراهمیت و ملموسی نیز درون سازمان رخ خواهد داد. اما دستاوردهای پایدار و تکان­دهنده، حاصل یک ممارست بلندمدت است. تجارب موفق در دنیا، CSR را دارای یکی از بلندمدت ترین بازه­های نتیجه­دهی می­دانند و صحبت از زمان­های بیش از پنج سال برای دست­یابی به نتایج پایدار در مورد آن می­کنند. این واقعیت، به مدیران بنگاه­های ایرانی گوشزد می­کند که اگر قصد ورود به راه ارزشمندِ بلوغ در حوزه CSR را دارند، بایستی صبور باشند و دستاوردهای پایدار بلندمدت را فدای خروجی­های کوتاه­مدت و زودگذر نکنند(که اتفاقا در فرهنگ فضای کسب و کار کشور، زمینه­های منفی آن نیز وجود دارد).

واقعیت این است که CSR، نیازمند طی کردن بارها و بارهای چرخه های بهبود است تا بتواند به تدریج به موقعیت متناسب خود در فلسفه وجودی سازمان رسوخ کند و جایگاه واقعی اش را در سازمان میزبان خود پیدا کند. این موضوع در حدی جدی است که آزمون صادقانه تعهد یک بنگاه به «پایداری» و «مسئولیت اجتماعی»، را باید وجود یک «تاریخ» از اقدامات انجام شده در جهت بهبود عملکرد در این حوزه دانست و نه صرف انتشار گزارش­های عملکرد مسئولیت اجتماعی(که در جای خود مهم و ارزشمند هستند). این آزمون، با مشاهده تغییرات سال-به-سال، دریافت بازخور از ذی نفعان و سنجش میزان یکپارچه شدن اقدامات سازمان با واژگان و تبلیغات آن، قابل انجام است.

ماهیت یادگیرنده بودن «مسئولیت اجتماعی» و اختصاصی بودن «چگونگی مسیر آن» برای هر سازمان، یکی از دلایلی است که موسسه ISO در مورد ISO 26000 از صدور گواهینامه امتناع کرده است. در حقیقت مسئولیت اجتماعی و پایداری، یک چرخه یادگیری و یک مسیر پیوسته رو به جلوست که نقطه پایان ندارد. به ویژه فرهنگ و ساختار هر سازمان نیز بسیار بر جهت گیری­های مسئولیت اجتماعی در آن اثرگذار خواهد بود. از این رو، هیچ مشاوری در دنیا نمی­تواند مدعی شود که «بسته آماده» ای برای پاسخگویی به مسائل CSR در بنگاه های مختلف با خود به همراه دارد که ظرف یک سال، آنها را به سرمنزل مقصودخواهد رساند. مشاوران صاحب صلاحیت، می­توانند کمک کنند که سازمان­ها متوجه این چرخه یادگیری شوند و آنها را در طی کردن این چرخه، همراهی کنند.

در نگاهی واقع بینانه­تر، خودِ مشاور نیز در فرآیند پیشبرد برنامه های CSR در سازمان، یاد می­گیرد و فهم بهتری نسبت به CSR در سازمانِ هدف پیدا می­کند. در واقع این چرخه یادگیری، یک چرخه یادگیری دسته جمعی است که در آن دانش و تخصص مشاور در زمینه CSR، با دانش و تجربه مدیران و کارکنان سازمان از زندگی در آن، تلفیق شده و تولید خروجی می­کند. بهترین کمکی که یک مشاور به هر سازمانی می­تواند بکند این است که به عنوان تسهیل­گر، بستر پیش برد این چرخه یادگیریِ پیوسته را هموار کند. بستری که نیازمند صرف زمان کافی است تا به واسطه آن، قابلیت­های لازم، درون سازمان در زمینه CSR شکل بگیرد. فراموش نکنیم که تجارب بنگاه­های موفق دنیا در زمینه CSR نشان می­دهد که این موضوع، یکی از بلندمدت ترین چرخه های یادگیری در درون سازمان­ها را دارد و موفقیت پایدار آن را برای بازه­های بیش از پنج سال تلاش مداوم در نظر می­گیرند. امید است که با توجه کافی به این مقوله، پاسدار جنبه­های ارزشمند «مسئولیت اجتماعی» در فضای کسب و کار کشورمان باشیم.

هفته دوم و سوم اسفند، دو کارگاه آموزشی در حوزه مسئولیت اجتماعی در مرکز آموزش سازمان مدیریت صنعتی خواهم داشت. برای ثبت نام این کارگاه ها، می توانید از اینجا، اقدام کنید.

کارگاه اول که نهم اسفند ماه برگزار می شود، به مبانی مسئولیت اجتماعی سازمان ها اختصاص دارد و البته در آن قرار است از نقشه راه سازمان ها برای بلوغ در CSR صحبت کنیم. سرفصل های کلی آن عبارتند از:

• آشنایی با مفاهیم پایه ای «مسئولیت اجتماعی سازمان ها» و روند شکل گیری تاریخی آن
• معرفی استانداردهای مرتبط با CSR و زمینه کاربرد آنها (ISO26000، AA1000 و UN-Global Compact)
• بررسی جایگاه پایداری(sustainability) و مسئولیت اجتماعی در مدل EFQM
• مطالعه موردی عمکلرد مسئولیت اجتماعی شرکت های مشهور بین المللی
• نقشه راه و متدولوژی استقرار سیستم CSR در سازمان ها و حرکت به سمت بلوغ

امیدوارم که با مشارکت حاضرین دارای تجربه از بنگاه ها، بحث های چالشی خوبی را در آن داشته باشیم. حقیقت این است که ما برای به دست آوردن یک مدل قابل اجرا در ایران در زمینه CSR، به مقدار زیادی نیازمند این گفتگو ها و طرح تجربیات از سوی کسانی هستیم که به اشکال مختلف و در عمل با ابعاد برنامه مسئولیت اجتماعی در سازمان خود، درگیر بوده اند تا از رهگذر آن بتوانیم در مسیر مسئولیت پذیری اجتماعی، بهتر و موثرتر حرکت کنیم.

اما کارگاه دوم که شانزدهم اسفند برگزار می شود به موضوعی اختصاص دارد که خودم به آن خیلی علاقه دارم و آن بحث گزارش دهی مسئولیت اجتماعی یا گزارش دهی پایداری (Sustainability Reporting) است. در این کارگاه از همه چیز گزارش دهی خواهیم گفت و علاوه بر معرفی استاندارد GRI، شیوه تدوین گزارش بر اساس آن و نیز بر اساس راهنمای تکمیلی ای که در سازمان مدیریت صنعتی تهیه کرده ایم، عنوان خواهد شد. دوست داشتم که کتابچه مختصر و مفیدی که برای راهنمایی گزارش دهی  بر اساس چارچوب جی.آر.آی. تدوین کرده ام، قبل از این کارگاه چاپ می شد و به دست حاضران می رساندیم. اما خب، ظاهرا می ماند برای بعد از عید و امیدوارم که در اردیبهشت بتوانیم آن را برای علاقه مندان عرضه کنیم. سرفصل های کارگاه گزارش دهی پایداری، به شرح زیر است:

• معرفی ارکان گزارش «مسئولیت اجتماعی/پایداری سازمان ها»
• بررسی روند تحولات منطقه ای و جهانی در این مورد
• مطالعه موردی و مقایسه عملکرد مسئولیت اجتماعی شرکت های مشهور بین المللی و منطقه ای با مرور گزارش های پایداری آنها و نگاهی ویژه به صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، معادن و فلزات
• معرفی مفهوم Materiality  و نحوه تعیین موضوعات اساسی پایداری
• معرفی چارچوب گزارش دهی GRI و شیوه تدوین گزارش « مسئولیت اجتماعی/پایداری» بر اساس آن
• معرفی شاخص های ویژه صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، معادن و فلزات در گزارش دهی GRI

به اعتقاد من، گزارش دهی پایداری، حتی می تواند یک نقطه شروع برای آغاز برنامه مسئولیت اجتماعی سازمان ها باشد. حتی فکر می کنم که این گزارش اولیه، اگر هم در سطح عمومی منتشر نشود و فقط در اختیار ذی نفعان درونی سازمان قرار گیرد، موتور محرکی خواهد شد که چرخ برنامه مسئولیت اجتماعی سازمان، به حرکت بیافتد. البته برای دوره های بعدی گزارش دهی، من دیگر انتشار یک گزارش صرفا درون سازمانی را تجویز نمی کنم. گزارش پایداری، باید به اطلاع عموم ذی نفعان و به ویژه ذی نفعان بیرونی برسد. امیدوارم که سال 94، شاهد انتشار گزارش های قابل توجهی از طرف سازمان های ایرانی باشیم. و این انتظار دور از واقعیت نیست. چرا که ظاهرا علاوه بر تعدادی از شرکت های پیشرو، در صنایعی مانند نفت و پتروشیمی هم، اتفاقاتی از طرف شورای رهبری مسئولیت اجتماعی وزارت خانه در حال رخ دادن است که انتشار این گزارش ها را شتاب می بخشد. در کنار این امیدواری ها، باید البته دعا هم کنیم که گزارش دهی مسئولیت اجتماعی، از چرخ و مسیر درست خود خارج نشود و خدای نکرده به مانند برخی حوزه های دیگر مدیریتی، دچار خطاهای «ویترینی شدن»، نگردد.

مژده قنبری، نوید رضا قنات آبادی، هامون طهماسبی

موسسه KPMG سال گذشته، نتایج مطالعه ای را منتشر کرده که بر روی روند انتشار گزارش پایداری در میان شرکت های بزرگ ملی و بین المللی در 41 کشور دنیا صورت گرفته است. در همین رابطه یادداشت کوتاهی در شماره 269 نشریه تدبیر، منعکس کرده ایم.

نگاهی به آمارهای تحقیق سال 2013 این موسسه، نمونه های جالب توجهی از رشد توجهات به موضوع گزارش دهی در میان 100 بنگاه اول اقتصادی هر کشور در حال توسعه دارد: 22 درصد اماراتی ها، 82 درصد نیجریه ای ها،56 درصد مکزیکی ها، 73 درصد شیلیایی ها، 73 درصد هندی ها، 75 درصد چینی ها، 98 درصد مالزیایی ها و 25 درصد از 100 بنگاه اول قزاقستانی ها، به انتشار گزارش عملکرد مسئولیت اجتماعی در سال 2013 دست زده بودند! این اعداد و ارقام در این گزارش برای کل دنیا، به 71 درصد از شرکت های مورد مطالعه در پنج قاره رسیده است. این درصد قابل توجه، موسسه KPMG را بر آن داشته تا در گزارش خود بیان کند که : "دیگر دوره بحث راجع به «انتشار یا عدم انتشار» گزارش پایداری/گزارش مسئولیت اجتماعی به پایان رسیده است و درصد بالای اقبال شرکت ها در تمامی نقاط دنیا به این گزارش ها، نشان از تبدیل شدن آن به یک رویه استاندارد در دنیای کسب و کار دارد؛ سوال پیش روی شرکت ها، اکنون این است که «چگونه» این گزارش ها را منتشر کنند"

علی رغم این روند قطعی و تثبیت شده در اغلب نقاط دنیا، بنگاه های ایرانی هنوز به میزان قابل توجه به عرصه ارائه گزارش پایداری(گزارش مسئولیت اجتماعی) ورود پیدا نکرده اند. امیدوارم که سال آینده، شاهد یک جهش قابل توجه در این زمینه و به ویژه انتشار گزارش پایداری بر اساس چارچوب بین المللی GRI باشیم.